Аты ұрпақтан-ұрпаққа тараған Қарасай батыр кiм?
Primary tabs
Қарасай Алтынайұлы 1598 жылы Алатау бөктерiндегi Суықтөбе тауының бауырында Қарасаз деген жерде дүниеге келедi. Қазақ жерін жоңғар басқыншыларынан азат етуге қатысқан батыр, қолбасшы. Ұлы жүздегі шапырашты руының есқожа тармағынан шыққан. И.Э.Фишердің «Сібір тарихы» атты кітабында Қарасайдың 1653 жылы Сібір-Тобыл ұрысына қатысқаны айтылады. Сондай-ақ оның 1643 жылы Орбұлақ шайқасына қатысқандығы туралы дерек бар. 1652 жылы Қарасай қазақ жасақтарын басқарып, жоңғар басқыншыларына қарсы күресте ержүрек, көреген қолбасшы ретінде көзге түседі. П.П.Румянцевтің «Жетісу облысының материалдары» деген еңбегінде: «Батыс Қастек өңірінде шапырашты руынан шыққан Қарасай батырдың ұрпақтары тұрады. Қарасайдың бейіті Көкшетау уезінің Айыртау деген жерінде орналасқан» деп жазды. 1997 жылы тамыз айында Қарасай мен оның жорықтас жолдасы Ағынтай батыр жерленген төбеге ескерткіш-белгі қойылды. Қарасай батыр есімі шапырашты руының ұранына айналған. Сүйінбай Аронұлының «Қарасай батыр» атты тарихи дастаны бар. Оның ерлігін Жамбыл да көп жырлаған. Жамбыл ауданының Қарақыстақ ауылының маңындағы биік жота, сондай-ақ бұрынғы Қаскелең ауданы Қарасайдың есімімен аталады. Ұзынағаш ауданында батырға ескерткіш орнатылған. 1999 жылы батыр туралы телефильм (сценарийі проф. С.Садырбаев, реж. Б.Құсанбек) түсірді.
Қарасайдың тарихқа келуi Тәуекелден кейiн Есiм ханның таққа отыруымен тұспа-тұс келедi. 1620 жылы Есiм хан Алтын ханмен, Ноғай ордасымен бiрiгiп, отыз мың қолымен ойратқа шабуыл жасады. Бұл ұрыста 79 жасар Сүйiндiк Жанай батыр бөрiлi байрақ туды жас жолбарыс Қарасайға тапсырды. Қара Ертiстiң оң қанатындағы осы соғыста Есiм «Еңсегей бойлы ер Есiм» атанды. Осы жылы Тобыл бойындағы соғыста Қарасай ойраттың екi тайшысы Тойлы мен Қарақалды қолға түсiрiп, хан алдына айдап әкелдi. Сонда Есiм хан риза болып: «Сен ендi бүкiл қазақтың Қарасай батыры болдың» деп айтыпты. Шынында да қазақ жерiнде Қарасай батырдың тұлпарының тұяғы тимеген жерi жоқ деуге болады. 1627 жылы Тобылдан ығысқан ойраттар ес жиып, Едiл мен Жайықтағы алшындарды шауып тыныштық бермегенi, Едiлдiң Хазарға құяр жерiндегi қазақтарды қырғаны жөнiнде суық хабар жеттi. Осыған байланысты Есiм хан Түркiстанда жиын өткiздi. Хан қазақтың Қарасай батырын, Арғын Ағынтай, Найман Көксерек, Қаңлы Сарбұқа, Төртқара – Жиембет батырларды шақырып, әрқайсысына бес мың қол сарбаз берiп, Жайыққа аттандырады. Хазар теңiзiнiң жағасында 83 күн ұрыс болып, бiр жарым ай батырлардың жекпе-жегiмен өттi. Қарасай батыр тоғыз рет майдан алаңында жекпе-жекте Манжы, Танжы бастаған жаудың он бiр батырын жеңдi. Ал Ағынтай батыр бұл соғыста жетi рет жекпе-жекте шайқасқан. Осы ұрыста ойраттар жеңiлiп, орыс елiне қарай қашты. 1635 жылы Есiм ханның ұлы Жәңгiрдi қалмақтар тұтқындап әкетедi де, қазақ қолын Қарасай батыр басқарады. Қалмақтар бұл шақта Жетiсудың терiстiк-шығысын басып алып тұрған. Қазақ қолы күш жинап тұтқиылдан шабуыл жасап, оларды Жоңғар қақпасына дейiн қуып, күйрете соққы бердi. Қарасай мен досы Арғын Ағынтай батыр екеуi бiрiгiп, Жәңгiрдi үлкен ерлiкпен қалмақ тұтқынынан босатып әкелдi. 1640 жылы Есiм ханның орнына Жәңгiр таққа отырды. 1643 жылы Алтын ханның ұлы Омбы бастаған елу мың ойраттар қазаққа лап қойды. Жәңгiр мен Қарасай Доңызтауына кiрiп келе жатқан жауды көп қырды. Осы кезде Алшын Әлiмұлы Төртқара, Жалаңтөс баһадүрлер келiп, көмекке жеттi. 1646 жылы қазақ-қалмақ соғысы Қосқолаң тауының арасында өттi. Қарасай мен Ағынтай қолын оқпанға жасырды. Ордағы сарбаздарды көрмеген қалмақтар үлкен шығынға ұшырады. 1652 жылы қалмақтар қырғыздарға шабуыл жасады, оған болысуға Қарасай батыр сарбаздарымен көмекке барды. Осы соғыста Қарасай батыр қалмақтың қолбасшысы Батыр қонтайшының қолын шауып түсiрiп, ол содан өлдi. Жәңгiр хан қайтыс болған соң орнына Тәуке отырды. Батыр қонтайшы өлген соң, алты жылдан кейiн оның үлкен ұлы Сенге бастаған қалмақтар тағы да шабуыл жасады. Оның 23 мың қолы Үш Алматыны басып алды, одан Далатау Таласқа жеттi. Құлан төңiрегiнде алты күн ұрыс болды. Осы жерде Қарасай мен Ағынтай әрқайсысы қол бастап, 200 мәрте ұрысқа кiрген екен. Осы өңiрде екi батырдың есiмiмен жер аталып қалыпты. 1664 ұлу жылы Арқас аңқайынан (Жоңғар қақпасы) екi мың торғауыт Наймандар мен Жалайырларға шабуыл жасап, Қарасай мен Ағынтай ұрысқа бiрге кiрiп, жауды қуысқан. Осы соғыста Ағынтай батыр аяғынан жараланып, ақсақ болып қалған, Қарасай батыр да жараланған. Ел iшi тынышталғанда Қарасай батыр бiрсыпыра туғандармен, өзiнiң қандымайдан досы Арғын Ағынтай елiне барды. Көкше өңірінде бiр жылдай тұрып, 1671 жылы тамыз айында қайтыс болды. Келесi жылы Арқада ат шауып, ас берiлдi. Досының асын берген соң сол жылы Ағынтай батыр да қайтыс болып, оның да сүйегi Айыртаудағы Құлшынбай төбесiнде Қарасай батыр бейiтiнiң жанына өз өсиетi бойынша жерленген.
Нағашыбек Қапалбекұлы, жазушы.
